W wieku XIX w dziejach miast europejskich zaszły przemiany związane z rozwojem nowoczesnej cywilizacji i przekształceniami prawno-ustrojowymi. Na ziemiach polskich, w warunkach bardzo niekorzystnych z powodu braku własnego państwa i podziałów politycznych wynikających z rozbiorów, a zmodyfikowanych w 1815 r. podczas kongresu wiedeńskiego zachodziło wiele zmian. Większość ziem Rzeczypospolitej wcielonych do Prus, Austrii i Rosji zostało podporządkowanych systemom prawnym i polityce państw zaborczych. Jedynie Królestwo Polskie uzyskało znaczny zakres samodzielności, ograniczonej po upadku powstania listopadowego, a ostatecznie po upadku powstania styczniowego. W II połowie XIX w. typowym zjawiskiem była szybka koncentracja ludności w miastach. Głównymi czynnikami przemian były: rozwój przemysłu, zmiany w systemie komunikacji (rozwój kolei żelaznej), rozwój nowoczesnej infrastruktury technicznej (w miastach – urządzenia komunalne), nowe metody budownictwa. Dawna sieć miejska ulegała modyfikacji, powstawały nowe – głównie przemysłowe – ośrodki, rozwijały się i przekształcały miasta historyczne. Dla tej fazy rozwoju dużych ośrodków miejskich na ziemiach polskich typowa była koncentracja zabudowy mieszkalnej i przemysłowej, na stosunkowo niewielkiej przestrzeni, co prowadziło do pogarszania się warunków życia mieszkańców. Rozwój miast i nowoczesnego kapitalizmu spowodowały też zasadniczą przebudowę struktury społecznej. Przebieg tego procesu i jego konsekwencje uwidoczniły się w większych ośrodkach miejskich. Typowe dla społeczeństw industrialnych grupy społeczne – burżuazja, inteligencja, drobnomieszczaństwo oraz klasa robotnicza miały różną w zależności od zaboru, liczebność, skład, siłę ekonomiczną i prestiż społeczny. Miasta na ziemiach polskich charakteryzowały się różnorakim składem wyznaniowo-narodowościowym mieszkańców. Najliczniejszą – po Polakach – grupą ludności miejskiej byli Żydzi. Na centralnych i wschodnich ziemiach polskich stanowili znaczną część mieszkańców miast (w Warszawie i Łodzi około 30%, w mniejszych miastach nawet 50%). Ludność niemiecka była najliczniejsza w miastach zaboru pruskiego. W pozostałych dzielnicach skupili się tylko w niektórych miastach ( w okręgu łódzkim w końcu XIX w. Niemcy stanowili około 20%). Natomiast Rosjanie stanowili niecałe 3 % ludności Królestwa Polskiego.